Bitcoins in het Belgische strafrecht en strafprocesrecht

Bitcoins in het Belgische strafrecht en strafprocesrecht 1

Inleiding

I. Bitcoins: wat, waarom en hoe?

Wat is Bitcoin?

Waarom is bitcoin uitgevonden?

Hoe werkt bitcoin?

Hoe bitcoins verwerven en bewaren?

Wat zijn de risico’s van bitcoins?

Regulering van bitcoins?

Zijn bitcoins geld?

II. Relevante misdrijven 69

A. Ontvreemden van bitcoins

Ontvreemding met of zonder materiële drager –

1o Goederen of gegevens?

België

Diefstal van virtuele spelobjecten, belminuten en elektronische gegevens

Grijze zone

2o Diefstal of informaticamisdrijven?

Diefstal

Relevante informaticamisdrijven

B. Witwassen

Nieuwe uitdagingen

Preventieve bestrijding

Repressieve bestrijding

III. Procedureel kader

A. Toegang nemen tot bitcoins

Traditionele zoekingen

Informaticazoeking

Netwerkzoeking

B. Bitcoins in beslag nemen

1o Klassiek beslag of databeslag?

België

Nederland

Effectieve inbeslagname

Verenigde Staten van Amerika

Bewaring of verkoop?

Bewaring en beheer

Vervreemding?

C. Ontsleutelen van beveiligde wallets door de verdachte

Encryptie en ontsleutelplicht

Non-incriminatie?

D. Medewerking van wallet providers en exchangers

Ontsleutelen

Identificeren

IV. Bijzondere verbeurdverklaring

A. Wettelijke basis

Begrip

Nederland

B. Uitvoering

Uitdagingen

Verenigde Staten van Amerika

Besluit

Vloek of zegen

Vis noch vlees

Bronvermeldingen

• HvJ 22 oktober 2015, C-264/14, Skatteverket t/ David Hedqvist.

• C. Conings, «Beslag op bitcoins», Computerr. 2015, 79

• X, «COIV worstelt met bitcoin», Juristenkrant 2015, afl. 302, 14

• M. Torfs, «Voor het eerst bitcoins in beslag genomen in België», 13 januari 2015, www.deredactie.be.

• R. Steennot, Elektronisch betalingsverkeer, Antwerpen, Intersentia, 2002, 751 p.

• D. Desmet, «Virtuele munten gaan door plafond van 1000 dollar», De Standaard 28 november 2013, 24-25

• D. Desmet, «Virtuele munten gaan in rook op», De Standaard 26 februari 2014, 2-3

• X, «Bitcoin op hoogste koers in twee jaar», De Standaard 14 juni 2016, 21).

• Freteur, «La saisie et la confiscation de titres en droit pénal belge: état de la question en pratique» in P. Freteur en P. Tilliet (eds.), Saisies et confiscations. Questions d’actualité, Brussel, Larcier, 2011, 85-101.

• S. Nakamoto, Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System, https://bitcoin.org/bitcoin.pdf (consultatie 13 oktober 2016) (hierna: «S. Nakamoto, Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System»).

• X, ««Vader van de bitcoin» maakt zich kenbaar», De Standaard 2 mei 2016, www.standaard.be

• X, «Wil de echte bitcoin-vader opstaan?», De Standaard 3 mei 2016, 27).

• J. Brito en A. Castillo, Bitcoin: A Primer for Policymakers, 6-7.

• M. LY, «Coining Bitcoin’s «Legal-Bits»: Examining the Regulatory Framework for Bitcoin and Virtual Currencies», Harvard Journal of Law & Technology 2014, (588) 593.

• «How to Build a Democracy on the Blockchain» op www.ethereum.org/dao. T. Spaas en M. Van Roey, «Quo vadis Bitcoin?», Computerr. 2015, (113) 116

• J. Brito en A. Castillo, Bitcoin: A Primer for Policymakers, 18-19.

• A. Engelfriet, «Ontwikkeling en Recht: waar gaat het heen met Bitcoin?», Tijdschrift voor internetrecht 2014, 149.

• C.K. Elwell, M.M. Murphy en M.V. Seitzinger, Bitcoin: Questions, Answers, and Analysis of Legal Issues, Congressional Research Service, 28 januari 2015, 2, www.fas.org/sgp/crs/misc/R43339.pdf (consultatie 13 oktober 2016)

• K. L. Penrose, «Banking on Bitcoin: Applying Anti-Money Laundering and Money Transmitter Laws», North Carolina Banking Institute 2013-14, (529) 534.

• J. Lane, «Bitcoin, Silk Road, and the Need for a New Approach to Virtual Currency Regulation», Charleston Law Review 2013-14, (511) 522-523.

• https://bitcoin.org/nl/kies-uw-portemonnee.

• https://bitcointrezor.com/.

• https://bitcoin.org/nl/beveilig-uw-portemonnee.

• X, Warning to consumers on virtual currencies, European Banking Authority, 12 december 2013, www.eba.europe.eu

• EBA Opinion, 21. Zie ook ECB, Virtual currency schemes, 18 e.v.).

• J. Brito en A. Castillo, Bitcoin: A Primer for Policymakers, 20

• M. Ly, «Coining Bitcoin’s «Legal-Bits»: Examining the Regulatory Framework for Bitcoin and Virtual Currencies», Harvard Journal of Law & Technology 2014, (588) 604

• R. Mcmillan, «The Inside Story of Mt. Gox, Bitcoin’s $460 Million Disaster», 3 maart 2014, www.wired.com). Een ander voorbeeld: J. Menin, «Former U.S. Secret Service agent suspected in additional Bitcoin thefts», Reuters 30 juni 2016, www.reuters.com (EBA Opinion, 25

• X, Manhattan U.S. Attorney Announces Seizure of Additional $28 Million Worth of Bitcoins Belonging to Ross William Ulbricht, Alleged Owner and Operator of «Silk Road» Website, FBI, 25 oktober 2013, www.fbi.gov

• European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction and Europol, EU Drug Markets Report: In-Depth Analysis, EMCDDA–Europol Joint publications, Publications Office of the European Union, Luxembourg, 2016, www.emcdda.europa.eu/system/files/publications/2373/TD0216072ENN.PDF (consultatie 13 oktober 2016).

• United States District Court 18 september 2014, Case No. 4:13-CV-416, SEC v. Shavers

• M. Hyman, «Bitcoin ATM: a Criminal’s Laundromat for Cleaning Money», St. Thomas Law Review 2015, (296) 297.

• X, «Wat is «Hawala», het systeem waarmee IS de terreur betaalt?», De Morgen 3 februari 2015, www.demorgen.be).

• http://coinmarketcap.com/#EUR.

• R. Houben, «Bitcoin: there are two sides to every coin», TBH 2015, (139) 157 e.v.

• C. Hauben, «Bitcoin: lessen uit schaduwmunterij», Juristenkrant 2015, afl. 317, 16

• S. Small, o.c., Houston Journal of International Law 2015, 611-623

• FATF Report, Virtual currencies, 16 e.v.

• Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-20287 en 5-10288, 4 november 2013 (M. Taelman).

• N. Van De Velde, «EU to adopt a stricter stance towards virtual currencies amidst alleged terrorist financing reports», 8 februari 2016, www.swiftinstitute.org.

• X, «Questions and Answers: Action Plan to strengthen the fight against terrorist financing», European Commission 2 februari 2016, http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-16-209_en.htm (consultatie 13 oktober 2016).

• R. Steennot, Betalingsdiensten in Artikel en commentaar, Mechelen, Kluwer, 2015, 53 e.v.).

• P. Valcke, N. Vandezande en N. Van De Velde, «The evolution of third party payment providers and cryptocurrencies under the EU’s upcoming PSD2 and AMLD4», Swift Institute Working Paper No. 2015-001, 23 september 2015, www.swiftinstitute.org, 55 en 58

• N. Vandezande, «Between Bitcoins and mobile payments: will the European Commission’s new proposal provide more legal certainty», International Journal of Law and Information Technology 2014, (1) 6 en 15.

• G. Schrans en R. Steennot, Algemeen deel van het financieel recht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 1-82, R. Dillemans,

• M. Eyskens en W. Van Gerven, Wegwijs Geld, Leuven, Davidsfonds, 1990, 671 p.

• X, «Wat is geld», Europese Centrale Bank, 24 november 2015, www.ecb.europa.eu

• B.H.M. Custers, J.J. Oerlemans en R.L.D. Pool, «Ransomware, cryptoware en het witwassen van losgeld in Bitcoins», Strafblad 2016, (87) 91.

• B. Springael, «Bitcoins: het virtuele goud?», TFR 2014, 759.

• DDS, «Belastingparadijs omhelst bitcoin», De Standaard 11 mei 2016, 27.

• Rb. Overrijsel 14 mei 2014, A.W. Jongbloed, «Bitcoins: virtueel geld, beslag op gebakken lucht?», Tijdschrift voor de Procespraktijk 2015, (77) 82

• M. Vanwynsberghe, «Bitcoin heeft het op de grenzen van het goederenrecht gemunt», RW 2014-15, 1442.

• A. De Nauw, Inleiding tot het bijzonder strafrecht, Mechelen, Kluwer, 2010, 17-22).

• X, «Massive Bitcoin thefts and seizures leave many users nervous and poorer», Computer Fraud and Security december 2013, 1-3

• W. Lecluyse, «Dieven jagen op bitcoins», De Standaard 8 februari 2014, www.standaard.be

• J. Van Thillo, «Bitcoinbank sluit na beroving door hackers», De Standaard 5 maart 2014, www.standaard.be.

• J. Kerkhofs en P. Van Linthout, Cybercrime, Brussel, Politeia, 2013, 470).

• Diefstal is het bedrieglijk wegnemen van een zaak die hem niet toebehoort (L. Huybrechts, «Diefstal» in Comm.Straf. 2013, afl. 74, 1-18

• P. De Hert, «De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit en het materieel strafrecht. Een wet die te laat komt of die er nooit had moeten komen?», T.Strafr. 2001, (286) 292-293 en 297-300.

• Antwerpen 13 september 1984, Computerr. 1986-87, 42

• R. Verstraeten, «Diefstal van computergegevens: revolutie in het strafrecht?», RW 1985-86, (216) 230.

• G. Vandenberghe, «Diefstal van computergegevens: revolutie in het strafrecht!», Computerr. 1986, 44.

• K. De Schepper, ««Gegevensspionage»: klassieke eigendomsmisdrijven versus informatica-specifieke misdrijven. Over de moeilijke afbakening van rechtsgoederen in een geïnformatiseerde maatschappij», doctoraatsseminarie 21 juni 2013, niet-gepubliceerd, 9 en 27 e.v.

• Wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit, BS 3 februari 2001 (hierna: «wet informaticacriminaliteit»).

• N. Keijzer, «Virtuele amulet en virtueel masker zijn een «goed» cfm art. 310 Sr.» (noot onder Hoge Raad 31 januari 2012), NJ 2012, 536.

• Hoge Raad 31 januari 2012, NJ 2012, 536, noot N. Keijzer.

• Hoge Raad 31 januari 2012, NJ 2012, 536, overweging 3.3.2.

• Hoge Raad 23 mei 1921, NJ 1921, 564

• Hoge Raad 11 mei 1982, NJ 1982, 583.

• Hoge Raad 31 januari 2012, NJ 2012, 536, overweging 3.5.

• Hoge Raad 31 januari 2012, NJ 2012, 536, overweging 3.6.1.

• Hoge Raad 31 januari 2012, NJ 2012, 536, overweging 3.6.2.

• Cass.Luxemburg 3 april 2014, DAOR 2014, 156 e.v.

• B.H.M. Custers, J.J. Oerlemans en R.L.D. Pool, «Ransomware, cryptoware en het witwassen van losgeld in Bitcoins», Strafblad 2016, (87) 90.

• B.J. Koops, «Virtuele en reële delicten. Een beschouwing over het RuneScape-arrest en computercriminaliteitswetgeving», Computerr. 2013, afl. 1, (14) 15 e.v.

• N. Keijzer, o.c., NJ 2012/536, § 9.

• Cass. 5 januari 2011, AR P101094F, T.Strafr. 2012, 162, noot J. Coppens.

• K. De Schepper, ««Gegevensspionage»: klassieke eigendomsmisdrijven versus informatica-specifieke misdrijven. Over de moeilijke afbakening van rechtsgoederen in een geïnformatiseerde maatschappij», doctoraatsseminarie 21 juni 2013, niet-gepubliceerd, 42.

• J. Keustermans, F. Mols en T. De Maere, «Informaticacriminaliteit» in Comm.Straf. 2010, afl. 63, 6) (hierna: J. Keustermans e.a., «Informaticacriminaliteit»).

• J. Kerkhofs en P. Van Linthout, Cybercrime, Brussel, Politeia, 2013, 73 e.v.

• D. Dewandeleer, «Misdrijven en strafonderzoek in de IT-context» in F. Verbruggen en R. Verstraeten (eds.), Themis Straf- en strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2010, (125) 130 e.v.).

• J. Keustermans, e.a., «Informaticacriminaliteit», 20 e.v.

• J. Keustermans, e.a., «Informaticacriminaliteit», 28 e.v.

• Cass. 6 mei 2003, AR P030366N, RABG 2004, 367, noot Y. Van Den Berge).

• Luik 20 mei 2010, T.Strafr. 2012, 175, noot J. Coppens

• Cass. 5 januari 2011, AR P101094F, T.Strafr. 2012, 162, noot J. Coppens).

• K. De Schepper, «Noot onder Rb. Veurne 30 september 2014», Computerr. 2015, (47) 95.

• Unger, «Money Laundering Regulation: from Al Capone to Al Qaeda» in B. Unger en D. Van Der Linde (eds.), Research Handbook on Money Laundering, Cheltenham, Edward Elgar Publishing Limited, 2013, (19) 19.

• K. Vanderheyden en A. Van Den Broeck, «Antiwitwasreglementering» in F. Deruyck, F. Van Volsem en P. Waeterinckx, Strafrecht in de onderneming, Antwerpen, Intersentia, 2016, (341) 346.

• G. Delrue, Witwassen en financiering van terrorisme, Antwerpen, Maklu, 2014, 17 en 220-228.

• D. Bryans, «Bitcoin and Money Laundering: Mining for an Effective Solution», Indiana Law Review 2014, (441) 447.

• Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-7753, 16 januari 2013 (Y. Vastersavendts)

• Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-8723, 16 april 2013 (M. Taelman)

• Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-20287 en 5-10288, 4 november 2013 (M. Taelman)

• Vr. en Antw. Kamer, Vr. nr. 569, 7 februari 2014 (C. Gennez)

• Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-11213, 6 maart 2014 (M. Taelman)

• Vr. en Antw. Kamer, Vr. nr. 562, 8 oktober 2015, (R. Deseyn)).

• M. Van Wely, «Witwasreus Bitcoins opgepakt», De Telegraaf 13 maart 2016, www.telegraaf.nl).

• «Money Laundering with Digital Currencies: Working group established», 9 september 2016, www.europol.europa.eu (consultatie 14 oktober 2016).

• R. Verstraeten en D. Dewandeleer, «Repressieve en preventieve witwaswetgeving na de Wetten van 27 april 2007 en 10 mei 2007», NC 2008, (1) 28 e.v.

• G. Stessens, «Art. 22-36 Wet 11 januari 1993 tot voorkoming van het gebruik van het financiële stelsel voor het witwassen van geld en de financiering van het terrorisme» in Comm.Fin. 2014, 23/1 e.v.

• Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 5-20287 en 5-10288, 4 november 2013 (M. Taelman).

• Vr. en Antw. Kamer, Vr. nr. 562, 8 oktober 2015, (R. Deseyn).

• B. Meganck, «Witwassen: de misdrijven», T.Strafr. 2011, 389-399

• F. Van Volsem, «Witwassen: de sancties», T.Strafr. 2011, 400-424

• F. Deruyck, «Verbeurdverklaring bij witwassen: een steeds wonderbaarlijkere visvangst. De zoektocht naar het voorwerp van het witwasmisdrijf» in A. De Nauw, F. Deruyck, D. De Wolf, M. Rozie, P. Waeterinckx en A. Winants (eds.), Strafrecht meer ... dan ooit, Brugge, die Keure, 2011, 247-265

• D. Libotte en H. Van Bavel, «Het wel en wee van het witwasmisdrijf», T.Strafr. 2007, 345-372.

• J. Rozie, Voordeelsontneming, Antwerpen, Intersentia, 2005, 196.

• Rb. Rotterdam 20 juli 2016, Computerr. 2016, 268, noot J.J.

• S. Vandromme, «De huiszoeking: de principes en de toepassing ervan in de rechtspraak» in J. Rozie (ed.), Het onroerend goed in het straf(proces)recht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 145-176

• L. Viaene, «Huiszoeking en beslag in strafzaken» in APR, Gent, Larcier, 1962, 36-287.

• I. Delbrouck, «Fouillering» in Postal Memorialis 2006, F 20/11 e.v.

• X, Manhattan U.S. Attorney Announces Seizure of Additional $28 Million Worth of Bitcoins Belonging to Ross William Ulbricht, Alleged Owner and Operator of «Silk Road» Website, FBI, 25 oktober 2013, https://archives.fbi.gov/archives/newyork/press-releases/2013/manhattan-... (consultatie 13 oktober 2016).

• C. Conings, «Het uitlezen van een gsm of een ander privaat IT-systeem: this is not America» (noot onder Cass. 11 februari 2015), RW 2015-16, (622) 624.

• Cass. 11 februari 2015, AR P141739F, Pas. 2015, nr. 103, conclusie advocaat-generaal D. Vandermeersch.

• Cass. 11 februari 2015, RW 2015, (621) 622, noot C. Conings.

• G. Schoorens, «Netwerkzoeking – de precieze draagwijdte van de openingszin van artikel 88ter, § 1 Sv.» (noot onder Cass. 11 februari 2015), T.Strafr. 2015, 141-142

• P. Vanwalleghem, «Over het uitlezen van een gsm zonder tussenkomst van de onderzoeksrechter» (noot onder Cass. 11 februari 2015), Vigiles 2015, (134) 136.

• D. Vandermeersch, conclusie voor Cass. 11 februari 2015, RDP 2015, (581) 585.

• C. Conings, «Statusupdate: Belgische opsporing –  voelt zich #verward bij het speuren in sociale media» in E. Wauters, P. Valcke en E. Lievens (eds.), Sociale media anno 2015, Antwerpen, Intersentia, 2015, (267) 276-282

• C. Conings en J.J. Oerlemans, «Van een netwerkzoeking naar online doorzoeking: grenzeloos of grensverleggend?», Computerr. 2013, (23) 24 e.v.

• Wetsontwerp inzake informaticacriminaliteit, Parl.St. Kamer 1999-2000, nr. 213/011, 3-4

• J. Kerkhofs en P. Van Linthout, o.c., 263.

• C. Conings, «De lokalisatie van opsporing in een virtuele omgeving: wie zoekt waar in cyberspace?», NC 2014, (1) 11 e.v.

• Wetsontwerp inzake informaticacriminaliteit, Parl.St. Kamer 1999-2000, nrs. 213 en 214, p. 24-25.

• R. Verstraeten en L. Delbrouck, «Beslag in strafzaken» in Comm.Straf. 2014, (1) 3)

• Cass. 22 oktober 2013, AR P130550N, Arr.Cass. 2013, 2165

• Cass. 25 februari 2003, AR P020674N, Arr.Cass. 2003, 498

• F. Lugentz en D. Vandermeersch, Saisie et confiscation en matière pénale, Brussel, Bruylant, 2015, 99).

• E. Francis, «Algemene principes van de bijzondere verbeurdverklaring en het beslag in strafzaken», T.Strafr. 2011, (306) 322

• F. Desterbeck, «Inbeslagneming en verbeurdverklaring in strafzaken» in Postal Memorialis 2008, (30/1) 30/4.

• Corr. Tongeren (12de k.) 21 oktober 2015, AR 1287/2015, niet gepubliceerd.

• United Nations Office on Drugs and Crime, Basic Manual on the Detection And Investigation of the Laundering of Crime Proceeds Using Virtual Currencies, juni 2014, www.imolin.org/pdf/imolin/FULL10-UNODCVirtualCurrencies_final.pdf (consultatie 14 oktober 2016)

• J.J. Oerlemans, «Noot onder Rb. Rotterdam 20 juli 2016», Computerr. 2016, (276) 277.

• interview met de Nederlandse landelijke officier van justitie cybercrime, Martijn Egberts: T. Van Der Geest, «Misbruik van bitcoins. Cybercrime-officier over afpakken van digitaal geld», Opportuun 2015, nr. 6, (6) 9.

• United Nations Office on Drugs and Crime, Basic Manual on the Detection And Investigation of the Laundering of Crime Proceeds Using Virtual Currencies, 155.

• T. Van Der Geest, «Misbruik van bitcoins. Cybercrime-officier over afpakken van digitaal geld», Opportuun 2015, nr. 6, (6) 10.

• Wetsontwerp inzake informaticacriminaliteit, Parl.St. Kamer 1999-2000, nrs. 213 en 214, p. 12.

• F. Desterbeck, «De COIV-wetgeving in een nieuw kleedje», NC 2007, (125) 126

• E. Francis, «Forum van het COIV», T.Strafr. 2004, 156-159.

• Omzendbrief College Procureurs-generaal 2 april 2004: Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en de Verbeurdverklaring (COIV) – voorlopige en praktische richtlijnen, nr. COL 7/2004, www.om-mp.be, 8.

• «COIV worstelt met bitcoin», Juristenkrant 2015, afl. 302, 14.

• T. Jacobs. X, «COIV worstelt met bitcoin», Juristenkrant 2015, afl. 302, 14.

• Vr. en Antw. Kamer 2014-15, 1 juli 2015, nr. CRIV54COM208, (9) 12 (Vr. nr. 6 P. Vanvelthoven, S. Lahaye-Battheu, S. De Wit, antw. K. Geens)

• C. Hauben, «Bitcoin: lessen uit schaduwmunterij», Juristenkrant 2015, afl. 317, 16.

• C. Conings o.c., in E. Wauters, P. Valcke en E. Lievens (eds.), Sociale media anno 2015, 288-304

• Gent 23 juni 2015, NJW 2016, 134, noot C. Conings

• Corr. Oost-Vlaanderen (afd. Dendermonde) 17 november 2014, NJW 2016, 132, noot C. Conings, C. Van de Heyning

• J. Coppens, «Het bevel tot medewerking van artikel 88quater Sv., het zwijgrecht en het verbod op zelfincriminatie» (noot onder Gent 23 juni 2015), T.Strafr. 2016, 260.

• C. Conings, «Ontsleutelplicht van verdachte en verbod op zelfincriminatie» (noot onder Gent 23 juni 2015), NJW 2016, (135) 136

• Cass. 18 januari 2011, AR P101347N, Arr.Cass. 2011, 220, conclusie eerste advocaat-generaal M. De Swaef.

• Cass. 1 december 2015, AR P132082N, RABG 2016, 485, noot K. De Schepper.

• K. De Schepper, «Cassatie bevestigt: Belgisch gerecht kan rechtstreeks gegevens vorderen van Yahoo» (noot onder Cass. 1 december 2015), RABG 2016, (489) 493.

• Cass. 28 juni 2007, AR C020173F, Arr.Cass. 2007, 1494)

• F. Van Volsem, «De bijzondere verbeurdverklaring» in P. Waeterinckx, F. Van Volsem en F. Deruyck (eds.), Strafrecht in de onderneming, Antwerpen, Intersentia, 2016, 791-864.

• J. Rozie en P. Waeterinckx, «Actualia verbeurdverklaring (2010-15): alles stroomt, niets is blijvend», NC 2015, 390-432

• A. De Geest, «Verbeurdverklaring» in APR, Story Scientia, Gent, 1971, 76 p.

• Corr. Tongeren (12de k.) 21 oktober 2015, AR 1287/2015, niet gepubliceerd, 9.

• Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 7 juli 2016, ECLI:NL:GHARL: 2016:5563

• Rb. Midden-Nederland 9 oktober 2014, nr. 16/659163-14 (P), www.rechtspraak.nl.

• United Nations Office on Drugs and Crime, Basic Manual on the Detection And Investigation of the Laundering of Crime Proceeds Using Virtual Currencies, juni 2014, 150, www.imolin.org/pdf/imolin/FULL10-UNODCVirtualCurrencies_final.pdf (consultatie 14 oktober 2016).

• A. Bailleux, «De strafrechtelijke uitvoeringshandelingen: principes en vergelijking met klassieke uitvoeringshandelingen», RW 2015-16, 723-738

• V. Franssen en K. Van Cauwenberghe, «Wanneer de balans overslaat ... Het strafrechtelijk uitvoeringsonderzoek», Panopticon 2014, 229-236.

• GwH 17 december 2015, nr. 178/2015, overwegingen B.51 en B.52

• E. Vandebroek, «Het strafrechtelijk uitvoeringsonderzoek» (noot onder GwH 17 december 2015), NJW 2016, 108

• T. De Coster, «Grondwettelijk Hof vernietigt delen van SUO-wet», Juristenkrant 2016, afl. 321, (1) 2.

• C. Hauben, «Bitcoin: lessen uit schaduwmunterij», Juristenkrant 2015, afl. 317, 16

• X, «Pseudokoop wapen met bitcoins door politie en OM», 17 januari 2014, www.politie.nl/nieuws/2014/januari/17/05-pseudokoop-wapen-met-bitcoins-d....